Ο χρόνος ζωής των φαρμακευτικών και ιατροτεχνολογικών προϊόντων επανέρχεται συχνά ως θέμα συζήτησης μεταξύ ασθενών και επαγγελματιών υγείας, ιδιαίτερα δε σε περιόδους οικονομικής στενότητας. Ωστόσο, αν και εκ πρώτης όψεως η ημερομηνία λήξης των φαρμάκων φαντάζει απλή έννοια, λίγοι γνωρίζουν λεπτομερώς τι ακριβώς εκφράζει.

Οι κατασκευαστές φαρμάκων υποχρεούνται να αναγράφουν την ημερομηνία λήξης τους στην συσκευασία όλων των προϊόντων, ανεξαιρέτως. Επιπλέον, λόγω νομικών περιορισμών αλλά και των ενδεχόμενων ευθυνών που μπορεί να αναζητηθούν στα πλαίσια εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών, ποτέ ένας κατασκευαστής δεν θα συστήσει χρήση του προϊόντος του πέραν της αναγραφόμενης ημερομηνίας λήξης¹.

Πώς προκύπτουν, όμως, αυτές οι ημερομηνίες;

Η ημερομηνία λήξης των φαρμάκων βασίζεται στις μελέτες σταθερότητας των προϊόντων εντός της αρχικής τους συσκευασίας. Αυτό σημαίνει αυτομάτως, ότι η ημερομηνία λήξης παύει να ισχύει όταν ένα προϊόν τίθεται εκτός συσκευασίας -για παράδειγμα, όταν ανοίγεται ένα μπουκαλάκι που περιέχει κάψουλες ή όταν τα χάπια βγαίνουν από το blister για να τοποθετηθούν σε άλλη θήκη.

Η μελέτη σταθερότητας είναι μία περίπλοκη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει την προσομοίωση της φυσιολογικής φθοράς των φαρμάκων μέσω της επιτάχυνσής της υπό αυστηρά ελεγχόμενες συνθήκες και της αναγωγής των αποτελεσμάτων στο βάθος του χρόνου. Αυτό που ουσιαστικά μάς λέει ο κατασκευαστής είναι πως εγγυάται την πλήρη σταθερότητα του φαρμάκου τουλάχιστον μέχρι την αναγραφόμενη ημερομηνία.

Όπως μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς, η βασικότερη παράμετρος που καθορίζει το μέγιστο χρονικό διάστημα που το εκάστοτε προϊόν θα διατηρήσει τη φυσικοχημική του σταθερότητα, αλλά και τα οργανοληπτικά του χαρακτηριστικά (εμφάνιση, χρώμα, οσμή, γεύση κ.ο.κ.), είναι οι συνθήκες αποθήκευσης. Αυτό επιβεβαιώθηκε εμφατικά, τόσο από τα ευρήματα του προγράμματος SLEP (Self-Life Extension Program) του Αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας και του FDA^2,3, όσο κι από μελέτες άλλων ερευνητών⁴, όπου διαπιστώθηκε ότι, σε συνθήκες ιδανικής φύλαξης (σκοτάδι, ξηρή και δροσερή ατμόσφαιρα), τα περισσότερα σκευάσματα στερεών φαρμακομορφών (χάπια, κάψουλες) πληρούν με επιτυχία τα κριτήρια σταθερότητας ακόμα και 3 χρόνια μετά τη λήξη, ενώ στη μελέτη του FDA κανένα εκ των 122 διαφορετικών φαρμάκων δεν απώλεσε τη σταθερότητά του στον πρώτο χρόνο μετά την ημερομηνία λήξης.

Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι θεωρούμε de facto πως όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα μπορούν ανερυθρίαστα να χρησιμοποιηθούν μετά την ημερομηνία λήξης.  Αφενός, υπάρχουν φάρμακα που διαπιστωμένα χάνουν ραγδαία τη δραστικότητά τους με το πέρας του χρόνου, όπως είναι τα στυλό αδρεναλίνης –ένα κρίσιμο διασωστικό φάρμακο για όσους έχουν αλλεργίες αναφυλακτικού τύπου⁵.  Αφετέρου, σπανιότερο μεν αλλά υπαρκτό, είναι το ενδεχόμενο η απώλεια της σταθερότητας να συνοδεύεται από ανάπτυξη τοξικών παραπροϊόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάπτυξη συνδρόμου Fanconi, ενός είδους αντιστρεπτής νεφρικής ανεπάρκειας, μετά την κατανάλωση ληγμένης τετρακυκλίνης.

Τι συμβαίνει με τις ταινίες μέτρησης σακχάρου;

Τα διαθέσιμα δεδομένα είναι ακόμα λιγότερα για τις ταινίες μέτρησης σακχάρου. Ένα μικρό πείραμα που διεξήγαγε η εταιρεία Glucomart στις ΗΠΑ το 2014⁷, έδειξε ότι όλες οι ταινίες που ελέγχθηκαν μέσα στον πρώτο χρόνο από την ημερομηνία λήξης τους έδωσαν αποτελέσματα εντός του αποδεκτού εύρους. Ωστόσο, το μικρό δείγμα αλλά και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε δεν επιτρέπουν τη γενίκευση. Επιπλέον, όσο εξελίσσεται η τεχνολογία μέτρησης και χρησιμοποιούνται ένζυμα και αλγόριθμοι που επιτρέπουν ακριβέστερες μετρήσεις, τόσο μειώνεται η αξία του συγκεκριμένου πειράματος.

Πρόταση ορθής διαχείρισης

Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα, μπορούμε να προτείνουμε τα εξής:

• Τα φάρμακα πρέπει να φυλάσσονται σε μέρος σκιερό, ξηρό και με θερμοκρασία που δεν υπερβαίνει ποτέ τους 25 βαθμούς Κελσίου.
• Όσα φάρμακα έχουν κρίσιμο θεραπευτικό αποτέλεσμα (π.χ., αδρεναλίνη, ινσουλίνη, εισπνεόμενοι β-αγωνιστές για το άσθμα), δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μετά την ημερομηνία λήξης, γιατί η ενδεχόμενη απώλεια δραστικότητας μπορεί να βλάψει τον ασθενή.
• Οι υγρές φαρμακευτικές μορφές και ιδίως οι σταγόνες ματιών και τα αντιβιοτικά σιρόπια πρέπει να απορρίπτονται μετά το πέρας της θεραπείας, λόγω πιθανότητας επιμόλυνσης.
• Όσον αφορά τις ταινίες μέτρησης σακχάρου: Σε ινσουλινοεξαρτώμενους και ινσουλινοθεραπευόμενους ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη, δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ληγμένες ταινίες σε καμία περίπτωση. Το ίδιο ισχύει και για ασθενείς που ακολουθούν θεραπεία με αντιδιαβητικά δισκία με σημαντικό δυναμικό πρόκλησης υπογλυκαιμίας (π.χ. σουλφονυλουρίες ή ανάλογα μεγλιτινίδης). Οι ασθενείς που δεν απαιτείται να ελέγχουν το σάκχαρό τους σε καθημερινή βάση, μπορούν να κάνουν περιστασιακή χρήση ταινιών που έχουν λήξει πρόσφατα μέχρι να ανανεώσουν το απόθεμά τους, πάντα όμως σε συνεννόηση με τον γιατρό και τον φαρμακοποιό τους.
• Τα ληγμένα φάρμακα πρέπει να απορρίπτονται στους ειδικούς πράσινους κάδους των φαρμακείων. Τα ληγμένα φάρμακα ΔΕΝ δωρίζονται.
• Ωστόσο, φάρμακα που απέχουν περισσότερους από 2 μήνες από την ημερομηνία λήξης τους, δεν έχουν ανοιχτεί, έχουν αποθηκευτεί ορθά σύμφωνα με τα παραπάνω και δεν απαιτούν διατήρηση στο ψυγείο, μπορούν να δωρίζονται σε όσους τα έχουν ανάγκη. Αν διαθέτετε τέτοια φάρμακα, μπορείτε να έλθετε σε επαφή με το Κοινωνικό Ιατρείο/Κοινωνικό Φαρμακείο της περιοχής σας ή με υπηρεσίες όπως η GIVMED (givmed.org).

Βιβλιογραφία

1. Drugs Past Their Expiration Date. JAMA. 2016;315(5):510.
2. Khan S, Kona R, Faustino P, Gupta A, Taylor J, Porter D et al. United States Food and Drug Administration and Department of Defense Shelf-Life Extension Program of Pharmaceutical Products: Progress and Promise. Journal of Pharmaceutical Sciences. 2014;103(5):1331-1336.
3. Lyon R, Taylor J, Porter D, Prasanna H, Hussain A. Stability profiles of drug products extended beyond labeled expiration dates. Journal of Pharmaceutical Sciences. 2006;95(7):1549-1560.
4. Cantrell L, Suchard J, Wu A, Gerona Stability of Active Ingredients in Long-Expired Prescription Medications. Arch Intern Med. 2012;172(21):1685
5. Simons F, Gu X, Simons K. Outdated EpiPen and EpiPen Jr autoinjectors: Past their prime? Journal of Allergy and Clinical Immunology. 2000;105(5):1025-1030.
6. Beery S, Miller C, Sheridan D. Can medications become harmful after the expiration date?. Nursing. 2019;49(8):17.
7. Using Expired Test Strips [Internet]. Glucomart. 2014 [cited 13 December 2019]. Available from: http://glucomart.com/expired-test-strips/

Διαβάστε επίσης / Σακχαρώδης Διαβήτης οφειλόμενος σε φάρμακα

Για να ενημερωθείτε σχετικά με τις δράσεις μας μπορείτε να ακολουθήσετε τις σελίδες μας στο Facebook και στο Instagram!